In ons gezin zien we dagelijks hoe waardevol ongestructureerd, zelfstandig spel is. Kinderen die de ruimte krijgen om zelf te ontdekken, te bedenken en te creëren, groeien zichtbaar in hun concentratie, veiligheid, vertrouwen en plezier.

Wij proberen onze kinderen volledig schermvrij op te laten groeien en zien in ons eigen huis ook echt hoeveel rust, concentratie, creatie en veerkracht dat oplevert. 

Helaas is laatstgenoemde voor veel andere leeftijdsgenootjes (1 & 3 jaar) niet het geval. De meeste kinderen hebben tegenwoordig meer schermtijd dan speeltijd en dat heeft invloed op hun vermogen om initiatief te tonen zelf te spelen. Hoe dat precies zit, leggen we hieronder uit.

Schermtijd is passief vermaak

Schermgebruik vraagt weinig van het eigen denk- of doe-vermogen van een kind.
Een app of spel vertelt wat je moet doen, welke stappen je moet volgen, en geeft beloningen zodra je het goed doet.
Het kind volgt in plaats van dat het bedenkt, probeert en creëert.

Dat is precies het tegenovergestelde van vrij spel, waarbij de richting juist uit het kind zelf komt.
Bij vrij spel bepaalt het kind wat het doet, met welk materiaal, en met welke betekenis.
Daarin worden fantasie, probleemoplossend vermogen en zelfregulatie geoefend — cruciale bouwstenen voor een gezonde ontwikkeling.

Hoe apps de aandacht van het kinderbrein beïnvloeden

Apps zijn bewust ontworpen om aandacht vast te houden.
Ze gebruiken korte termijn beloningen (zoals punten, geluidjes of kleuren) en sensorische stimulatie (flitsende beelden, geluiden, animaties).
Dit maakt ze aantrekkelijk, maar ook verslavend: het brein leert om telkens snelle prikkels te verwachten.

Uit onderzoek blijkt dat deze prikkelstructuur directe gevolgen heeft:

• Overstimulatie en ontregeling van het zenuwstelsel, wat kan leiden tot slaapproblemen en prikkelgevoeligheid (Twenge et al., 2023).

• Een voorkeur voor hoogstimulerende activiteiten, waardoor gewone dingen als buitenspelen of tekenen ‘saai’ lijken (Christakis et al., 2018).

• Vervanging van waardevolle sociale en fysieke speeltijd, wat invloed heeft op motoriek, creativiteit en hechting (Mallawaarachchi et al., 2023).

Kort gezegd:
Als een kind gewend raakt aan “vermaakt worden”, kost het moeite om weer zelf iets te bedenken.
Het brein moet opnieuw leren omgaan met stilte, verveling en eigen initiatief en dat kost tijd.

Als kinderen niet goed meer zelfstandig kunnen spelen

Je herkent het misschien aan kleine signalen:

• Je kind vraagt voortdurend of jij meespeelt.

• Hij verliest snel interesse en wisselt vluchtig van speelgoed.

• Hij lijkt ‘verveeld’ of vraagt vaak naar de tablet of tv.

• Zodra jij iets anders wilt doen, hangt hij aan je.

Dat gedrag zegt niet dat je kind “lui” of “ongeïnteresseerd” is, maar dat zelfstandig spel moeilijk is geworden.
Zijn brein heeft gewend aan externe sturing  of dat nu van een scherm of van een ouder komt.

 Wat kun je doen als zelfstandig spelen niet lukt?

1. Verminder schermtijd drastisch
   Zeker in de eerste dagen zal dit even weerstand oproepen, maar dit is nodig om het brein te ontprikkelen.

2. Geef tijd om tot spel te komen
   Zelfstandig spel ontstaat niet meteen. Soms duurt het 15 minuten voordat een kind in een flow komt.

3. Bied geen suggesties of ideeën
   Laat je kind zelf bedenken wat het gaat doen. Je zou eventueel wat tools en speelgoed op verschillende plaatsen neer kunnen leggen waardoor creativiteit aangewakkerd kan worden, maar hoe minder je stuurt, hoe sterker het vertrouwen om zelf te kunnen spelen groeit.

4. Wees nabij, maar niet leidend
   Zeg bijvoorbeeld:

“Mama gaat nu de was doen, jij mag zelf spelen. Straks drinken we samen wat.”
Zo geef je veiligheid én duidelijkheid.

5. Bied voorspelbaarheid
   Vertel wat er na het spelen komt (“Straks gaan we samen naar buiten”). Of wij laten onze kinderen ook helpen bij het eten koken, de tuin verzorgen of de hond uitlaten. Dat helpt jonge kinderen om te begrijpen dat tijd samen altijd terugkomt.

6. Laat het los
   Zelfstandig spelen ziet er niet altijd ‘productief’ uit.
   Rommelen, combineren, observeren, het hoort er allemaal bij.

Intrinsieke beloning in plaats van snelle prikkels

Wanneer je kind zelf iets bouwt, probeert en volhoudt, maakt zijn brein dopamine aan door inspanning.
Die ervaring leert kinderen dat moeite doen loont en dat ze iets kunnen verzinnen en tot stand brengen.

Externe beloningen (zoals in apps of educatieve spelletjes) doen het tegenovergestelde: ze leren kinderen dat plezier van buitenaf komt.

Wetenschappelijke bronnen

• Mallawaarachchi, S.R., Tieppo, A., Hooley, M., & Horwood, S. (2023). Persuasive design-related motivators, ability factors and prompts in early childhood apps: a content analysis. Computers in Human Behavior, 139,107492.

• Christakis, D.A., Ramirez, J.S.B. et al. (2018). Effect of Fast-Paced Cartoons on Young Children’s Executive Function. Pediatrics, 128(4).

• Twenge, J.M., et al. (2023). Smartphone use and mental well-being in children and adolescents. Nature Human Behaviour.

• Lillard, A.S., et al. (2017). The impact of pretend play on children’s development: A review of evidence.Psychological Bulletin, 143(1).

• American Academy of Pediatrics (AAP). (2020). Media and Young Minds.